W poszukiwaniu źródeł co-housingu należy sięgnąć do pierwotnych ludów. Jednym z wręcz doskonałych przykładów wspólnego budowania i mieszkania są Yanomamowie. Czym charakteryzują się wyjątkowe budowle wnoszone przez indiańskie plemię?
Budowle z ogólnodostępnym dziedzińcem dla wspólnoty
Plemię Yanomami tradycyjnie buduje struktury nazywane Yanos lub Szabonos. Obiekty te są zadaszonymi budowlami na planie okręgu z wewnętrznym dziedzińcem. Część zadaszona funkcjonalnie dzieli się na mieszkalną, ulokowaną w zewnętrznej części okręgu, oraz wewnętrzną, przylegają do dziedzińca, pełniącą funkcję osłoniętej od deszczu przestrzeni wspólnej i komunikacji.
Dziedziniec służy czynnościom, takim jak rytuały, ceremonie, święta czy wspólne gry. Zewnętrzna ściana shabono jest przerywana czterema drzwiami, które prowadzą do głównych szlaków łączących wioskę z uprawami, pobliskimi strumieniami i innymi osadami Yanomami w okolicy. Yanos zazwyczaj mieszczą około 70 osób, ale znane są przypadki wspólnot liczących do czterystu mieszkańców. Zwykle mają one średnicę około 80 metrów, ich rozmiar bywa jednak tak zróżnicowany, jak liczebność wspólnot Yanomami.
Mieszkalna część budowli
Yanos są drewnianymi konstrukcjami zbudowanymi z pni drzew, z dachem krytym strzechą z liści, gałęzi i korzeni. Każda rodzina w społeczności sama buduje swoją część zadaszenia, dobierając materiał roślinny według uznania. Poszczególne płaty dachu są następnie scalane w jedną ciągłą płaszczyznę.
Dach wykonywany jest jako jednospadowy, ze spadkiem skierowanym na zewnątrz struktury, lub dwuspadowy. W drugim przypadku spadek dachu, wykonany w kierunku dziedzińca, kryje wówczas strefę wspólną. Podłoga zadaszonego terenu wykonana jest z ubitej ziemi, uniesionej nieco powyżej poziomu centralnego obszaru komunalnego. Część mieszkalna wyposażona jest w hamaki, własne palenisko oraz stojaki i półki do przechowywania żywności.
Szabanos są zwykle przebudowywane co 1-2 lata, w miarę zwiększania się liczebności grupy. Dach jest wówczas rozdzielany, a kolejny moduł dostawiany do struktury. W sposób symboliczny odnosi się to do równości społecznej w obrębie grupy, a dosłownie ukazuje elastyczność pomysłu i nieprzypadkowość jego utrzymania w tradycji.
