„Długie domy” to tradycyjny rodzaj budownictwa, jaki możemy spotkać w malezyjskich dżunglach, na przykład na wyspie Borneo. Budowle wyróżniają się bardzo długą formą, która sięga nawet kilkaset metrów. Jedną z cech charakterystycznych są werandy, ulokowane wzdłuż całej długości budynku, prowadzące do pojedynczych domów czy pokoi rodzinnych. Jak daleko sięga historia tych wyjątkowych obiektów?
Tradycja (nie tylko malezyjska)
Historia długich domów sięga od około 7 do 9 tysięcy lat wstecz i dotyczy tradycji budowlanej Europy, Azji i obu Ameryk. W epoce neolitycznej były to po prostu jednoprzestrzenne domy na planie prostokąta, zamieszkałe przez kilkadziesiąt osób. Współcześnie pojęcie długich domów odnosi się najczęściej do architektury mieszkańców Malezji ze społeczności Dayak (grup Iban, Bidayuh, Kayan i Kenyah) zamieszkującej stan Sarawak. W samej tylko Malezji liczebność tej społeczności przekracza 3 miliony osób. Poza grupami Dayak, typologię „długich domów” można spotkać w kulturze Murut i Rungus ze stanu Sabah oraz Kilimantan w Indonezji[3]. Projekty domów różnią się między sobą w niewielkim stopniu, w zależności od tradycji budowlanej danych grup oraz warunków lokalizacyjnych. Domy Iban i Bidayuh są bardzo proste, podczas gdy w domostwach Kayan i Kenyah można spodziewać się większej dekoracyjności [4]. Zazwyczaj są to budynki na planie bardzo wydłużonego prostokąta kryte dwuspadowymi dachami. Niekiedy jest to kilka krótszych domów połączonych ze sobą w układ równoległych budynków, bądź zespołu położonego wzdłuż rzeki.
Tradycyjnie wszystkie długie domy składają się z tych samych elementów przestrzennych: otwartego tarasu — werandy, szerokiej galerii, części mieszkalnych — prywatnych oraz strychu. Do galerii prowadzi szeroki odkryty taras zwany tanju. Galeria (ruai, awah) jest głównym ośrodkiem życia wspólnoty, spotkań towarzyskich, odprawiania uroczystości religijnych, wyprawiania wesel, festiwali czy wystaw rękodzieła mieszkańców. Mieszkańcy oddzielają strefę do chodzenia od strefy do siedzenia za pomocą mat (najczęściej bambusowych). Zwyczajowo przyjmuje się, że pas galerii sąsiadujący z mieszkaniem należy do właściciela mieszkania i to on odpowiada za jego utrzymanie i wyposażenie. Budynki ludu Dayak wahają się od nieco ponad 100 metrów do dużych osad o długości ponad 500 metrów. Liczba rodzin mieszkających w długim domu określane jest ilością tzw. bilek czyli drzwi dostępnych z galerii.
Długi dom z dwudziestoma drzwiami jest równy osadzie, składającej się z 20 rodzin [5]. Drzwi prowadzą do przestrzeni prywatnych, chociaż nie jest to prywatność w rozumieniu kultury europejskiej. Część prywatna mieszkań jest bowiem często otwarta, rozdzielenie poszczególnych funkcji następuje dzięki zróżnicowaniu wysokości posadzki lub za pomocą ścianek rozgraniczających przestrzenie, ale niezamykających ich w pełni. W centrum mieszkania najczęściej stoi stół.
Strefy sypialniane mieszczą się dookoła jadalni, czasem także na antresoli. Kuchnia lokalizowana jest najczęściej po drugiej stronie od wejścia, dostępna z tarasu na tyłach domu. W niektórych domach, szczególnie budowanych współcześnie, kuchnie znajdują się w osobnym budynku rozdzielonym od mieszkań tarasem. Strefy do gotowania i paleniska sąsiadują zazwyczaj z kabinami prysznicowymi i toaletami, ze względu na dążenie do zminimalizowania długości instalacji doprowadzających wodę.
Wspólnota o ustalonej hierarchii
W przeciwieństwie do Yanomami, społeczność Dayak jest zhierarchizowana. Na czele tradycyjnej społeczności stoi Tuairumah [6], czyli przywódca grupy żyjącej w długim domu, wspomagany przez pozostałych członków adat (reprezentanta rolników, „lidera ptaków” i szamana). Tuairumah to formalni liderzy reprezentujący wszystkich mieszkańców rumah panjai (długich domów),które prawnie traktowane są jako jednostki administracyjne. Nie wioski czy dzielnice, ale domy są w tej sytuacji najmniejszymi jednostkami terytorialnymi. Rozwiązywanie konfliktów w grupie, w pierwszej kolejności przypada Tuairumah, jeśli jednak nie odniesie on sukcesu może zwrócić się do pengulu – przywódcy wyższego szczebla, którego opiece podlega co najmniej kilka długich domów.
Każdy element budowlany składający się na pojedyncze mieszkanie należy do właścicieli poszczególnych bilek. Cały pas w przekroju poprzecznym budynku o szerokości mieszkania, wszystkie deski, gwoździe, ratanowe maty, belki, również te w częściach wspólnych, są własnością rodziny mieszkającej w danej jednostce mieszkalnej. Jednakże własność materiałów budowlanych nie przekłada się na własność przestrzeni wspólnych, które z nich powstały. Zwyczajowo przyjmuje się, że miejsce przed bilek zajmowane jest przez przedmioty właścicieli mieszkania. Ściana pomiędzy mieszkaniami należy do obydwu rodzin, które rozdziela. W rzeczywistości podział rozmywa się, ponieważ ściany te nie są w żadnym stopniu szczelne.
Przepływ dóbr i informacji odbywa się więc nie tylko wzdłuż galerii, ale przenika niejako przez ściany, które stają się subtelną formą przegrody, niedeterminowanej parametrami budowlanymi, ale niepisaną umową.
[1] Harari, Yuval N. Sapiens: od zwierząt do bogów. PWN, 2017.
[2] C.A Chapman, L.J. Chapman, Determinants of Groups Size in Primates: The importance of Travel Cost, [in:] On the move: How and Why Animals Travel in Groups, red. S.Boinsky, P.A. Garber, Chicago: University of Chicago Press, 2000
[3] H. Steiner, People of The Longhouse and Jungle Sarawak, Opus Publications, Kota Kinabalu, 2007.
[4] J. Ting, The Egalitarian Architecture of the Iban Longhouse, Paper read at 22nd Annual Conference of the Society of Architectural Historians, Australia and New Zealand, at New Zealand, 2005
[5] Mahayuddin, Siti Akhtar, et al. “Assessment of building typology and construction method of traditional longhouse.” Procedia Engineering 180 (2017): 1015-1023.
[6] M. R. Islam et al. The influence of leadership quality towards community cohesion in Iban community in Malaysia, Heliyon, 2020
